Với vai trò là
cơ quan nghiên cứu tư vấn chiến lược và chính sách kinh tế xã hội,
Trường Đại học Kinh tế Quốc dân đã tập hợp những nhà khoa học của mình
để đánh giá thực trạng và từ đó gửi đến Chính phủ, các Cơ quan Bộ Ban
Ngành trung ương những khuyến nghị chính sách khẩn cấp mang tính ngắn
hạn, nhằm tháo gỡ đứt gãy chuỗi cung ứng và đảm bảo an sinh xã hội.
Mô
hình “ba tại chỗ” và “một cung đường – hai điểm đến” đang gây khó khăn
lớn cho các doanh nghiệp cả về chi phí lẫn rủi ro kiểm soát bệnh tật.
Theo
đánh giá của Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, làn sóng lây nhiễm lần
thứ 4 của đại dịch COVID-19 hiện nay đang đặt ra những thách thức chưa
từng có tiền lệ và những khó khăn vô cùng to lớn đối với toàn bộ nền
kinh tế.
Hai điểm nghẽn
Trong
thời gian qua Chính phủ đã có những bước đi kiên quyết và đúng đắn để
hạn chế sự lây lan bùng phát của đại dịch COVID-19. Tuy nhiên, hiện nay
có hai điểm nghẽn mấu chốt cần được giải quyết.
Việc
đứt gãy chuỗi cung ứng khiến sản xuất các ngành chủ chốt của nền kinh
tế bị ảnh hưởng nặng nề, FDI có thể suy giảm do môi trường kinh doanh
xấu đi. An sinh xã hội chưa đảm bảo ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe và
sinh kế của người dân và người lao động.
Nếu không giải quyết được hai điểm nghẽn này, mục tiêu kép mà Chính phủ đặt ra khó có khả năng thực hiện được.
Cụ
thể, về thực trạng đứt gãy chuỗi cung ứng. Việc thực hiện giãn cách
theo Chỉ thị 16, mô hình “ba tại chỗ” và “một cung đường – hai điểm đến”
một cách cứng nhắc đang gây khó khăn lớn cho các doanh nghiệp cả về chi
phí lẫn rủi ro kiểm soát bệnh tật, sức khỏe và không gian ăn ở, do điều
kiện vật chất đáp ứng “ăn” và “nghỉ” không được thiết kế từ đầu.
Nhiều
lao động có trình độ cao tại các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM, Hải
Phòng, Đà Nẵng… nơi bị phong tỏa bị chốt chặt, không thể đến nơi làm
việc, làm đứt gãy nguồn lao động.
Biện
pháp kiểm soát lưu thông và quan niệm “hàng thiết yếu” ở các địa phương
khác nhau đã gây cản trở hoạt động vận chuyển và lưu thông hàng hóa.
Đơn cử, chuỗi cung ứng mặt hàng chế biến chế tạo như điện, điện tử, máy
móc thiết bị… bị đứt gãy cung lao động và nguyên vật liệu.
Chuỗi
cung ứng mặt hàng thủy sản và nông sản đứt gãy lao động, thị trường,
vận chuyển. Chuỗi cung ứng hàng dệt may đứt gãy do lao động bị dãn cách,
chi phí đáp ứng điều kiện sản xuất quá cao.
Nhiều lao động phi chính thức đã hoàn toàn mất sinh kế khi các tỉnh/thành phố thực hiện Chỉ thị 16/16+.
Về
thực trạng an sinh xã hội. Hiện nay việc thực thi các chính sách an
sinh xã hội cho người lao động còn nhiều hạn chế, bất cập, ảnh hưởng đến
đời sống, sức khỏe và niềm tin của nhân dân.
Nhiều
lao động buộc phải nghỉ việc hoặc phải thỏa thuận ngừng việc, giãn
việc… nhưng không được hưởng chế độ kịp thời do các quy định hành chính
không thể thực hiện khi bị phong tỏa, cách ly.
Nhiều
lao động chưa tham gia BHXH đầy đủ hoặc có tham gia nhưng doanh nghiệp
vẫn nợ đóng BHXH nên không được coi là đối tượng hỗ trợ của Nghị quyết
68/NQ-CP ngày 7/1/2021 và Quyết định 23/2021/QĐ-TTg ngày 7/7/2021.
Nhiều
lao động phi chính thức đã hoàn toàn mất sinh kế khi các tỉnh/thành phố
thực hiện Chỉ thị 16/16+ nhưng họ không là đối tượng trong các quy định
hỗ trợ hiện nay. Nhiều người lao động phải điều trị và nghỉ cách ly do
dương tính với COVID-19 nhưng chưa được giải quyết chế độ ốm đau trong
BHXH do không hoàn thiện được các thủ tục.
Trong
khi đó, việc kéo dài thực hiện mô hình “ba tại chỗ” và “một cung đường –
hai điểm đến” tại các doanh nghiệp ảnh hưởng lớn tới đời sống tâm lý,
sức khỏe của người lao động; điều kiện sinh hoạt, môi trường lao động
của người lao động không đảm bảo.
Mất
an toàn vệ sinh lao động khiến các nhà máy có nguy cơ bị khách hàng yêu
cầu đánh giá lại về tính tuân thủ và điều kiện làm việc; nguy cơ phải
tăng giờ làm và vi phạm số giờ tăng ca theo quy định của Bộ Luật Lao
động.
Những khuyến nghị
Đối với chuỗi cung ứng. Thứ nhất,
Chính phủ chỉ đạo các Bộ Ban ngành Trung ương và địa phương thực hiện
theo đúng tinh thần của Chỉ thị 16, bảo đảm vận hành thông suốt việc vận
chuyển hàng hóa, nguyên vật liệu sản xuất.
Việc đứt gãy chuỗi cung ứng sẽ khiến nền kinh tế bị ảnh hưởng nặng nề.
Thứ hai,
cho phép các doanh nghiệp được phép sử dụng lao động đủ điều kiện an
toàn (tiêm đủ hai mũi vắc xin hoặc xét nghiệm âm tính trong 72 giờ) cũng
như cho phép các lao động đủ điều kiện an toàn được quyền tham gia các
hoạt động kinh doanh bình thường.
Đặc
biệt, các lao động tại các khu công nghiệp và các doanh nghiệp trong
chuỗi cung ứng có không gian độc lập tách rời khu dân cư. Đẩy nhanh việc
tiêm vaccine tiến đến miễn dịch cộng đồng đối với nhân lực logistics,
nhân lực sản xuất, dân cư toàn xã hội.
Thứ ba,
nên bỏ quy định về hàng hóa, dịch vụ thiết yếu trong Chỉ thị 16, thay
vào đó, cần quy định các hàng hóa và dịch vụ không được phép lưu hành.
Thứ tư,
thay thế cơ chế “luồng xanh” bằng cơ chế cho phép xe tự do di chuyển
các tuyến đường trục quốc lộ, tỉnh lộ và các tuyến đường chính (tuyến
đường xanh) nhưng quản lý chặt lái xe (phải đảm bảo đã tiêm đủ 2 mũi
vaccine hoặc xét nghiệm âm tính trong 72 giờ) không được đỗ, dừng và
xuống hàng tùy tiện tại địa phương.
Không
bắt buộc các phương tiện vận tải phải dừng để kiểm tra khi các trạm
kiểm tra/kiểm soát phòng dịch có thể nhận diện ra các phương tiện an
toàn đi qua bằng các phương pháp nhận diện tự động.
Mỗi
địa phương tổ chức ngay vùng đệm là các trung tâm logistics để hạ tải
và luân chuyển hàng hóa cho nhu cầu của doanh nghiệp và cư dân địa
phương; tổ chức các đội tuần tra trên các trục quốc lộ, tỉnh lộ.
Đảm
bảo không cho hạ tải hoặc luân chuyển hàng hóa ngoài khu vực quy định.
Tại các trạm tiếp liệu xăng dầu, phải có khu xét nghiệm nhanh, cách ly
lái xe khi tiếp liệu, quy định rõ các điểm dừng nghỉ, kể cả cung đường
đi và về.
Thứ năm, xây
dựng ứng dụng điện tử (App) “Nguồn lao động an toàn mùa dịch” nhằm thông
tin tuyển dụng và việc làm tạm thời tại các khu công nghiệp, các tỉnh
thành giúp cho các lao động “vùng xanh” có việc làm ngay, doanh nghiệp
đủ điều kiện sản xuất dễ tiếp cận nguồn lao động an toàn.
Thứ sáu,
Chính phủ, chính quyền địa phương tăng cường đối thoại chính sách và
quy định với các bên liên quan, đặc biệt là các hiệp hội, doanh nghiệp
và người dân bị ảnh hưởng từ giãn cách do dịch COVID-19.
Về an sinh xã hội. Thứ nhất,
đối với Chính phủ: Yêu cầu các địa phương mời đại diện doanh nghiệp
tham gia Tổ tư vấn phục hồi kinh tế hoặc Tổ chống đại dịch. Khi địa
phương tiến hành phong tỏa địa bàn, cần báo cáo với Chính phủ cũng như
thông tin tới các tỉnh/thành phố khác để cùng có kế hoạch ứng phó kịp
thời. Tiếp tục chỉ đạo Bộ Công Thương và các Bộ, ngành khác tiếp tục hỗ
trợ giảm giá điện, giảm tiền điện cũng như nước, viễn thông…
Xử
lý tình trạng khẩn cấp bằng việc tạm thời sử dụng các quỹ an sinh xã
hội đang kết dư (như quỹ BH thất nghiệp, quỹ Công đoàn…) để hỗ trợ các
đối tượng cần. Xem xét nâng mức hỗ trợ cho người lao động bị mất việc
làm khi giãn cách xã hội kéo dài.
Triển
khai rộng rãi các “Siêu thị 0 đồng” trong các khu cách ly, phong tỏa để
đảm bảo các nhu cầu thiết yếu, tối thiểu của người dân.
Thứ hai,
đối với chính quyền các tỉnh/thành phố: Cần có sự tham gia của đại diện
doanh nghiệp trong Tổ tư vấn phục hồi kinh tế hoặc Tổ chống đại dịch ở
các địa phương.
Tiếp tục rà soát
toàn bộ lao động trên địa bàn, đặc biệt là lao động tự do, người di cư
không có chỗ ở ổn định để kịp thời hỗ trợ về chỗ ăn, ở…Triển khai rộng
rãi các “Siêu thị 0 đồng” trong các khu cách ly, phong tỏa để đảm bảo
các nhu cầu thiết yếu, tối thiểu của người dân.
Thứ ba,
đối với Bộ Y tế: Phối hợp với Bộ LĐ-TB&XH xem xét triển khai hỗ trợ
tư vấn tâm lý cho lao động đang thực hiện “ba tại chỗ” tại các doanh
nghiệp qua hệ thống công tác xã hội ở địa phương và trong hệ thống y tế.
Đẩy
mạnh hoạt động tư vấn, chăm sóc tại nhà cho người dân có nguy cơ hoặc
bị nhiễm COVID-19. Triển khai rộng hơn, hiệu quả hơn mạng lưới bác sỹ
gia đình. Tăng cường hoạt động Telehealth cho người dân và S-Health cho
người cao tuổi.
Thứ tư, đối
với Bộ LĐ-TB&XH và các Sở LĐ-TB&XH: Cho phép tính số giờ làm
thêm theo năm thay vì quy định chặt theo ngày hoặc tháng hiện nay.
Cùng
chính quyền các địa phương tiếp tục rà soát lao động tự do trên địa bàn
để kịp thời hỗ trợ về chỗ ăn, ở… Tăng cường sử dụng mã số định danh cá
nhân (theo thẻ căn cước công dân) để tự đăng ký nhận gói an sinh theo
các ứng dụng công nghệ phổ biến để vừa xác định đúng đối tượng, vừa thực
hiện giãn cách xã hội hiệu quả.
Thứ năm,
đối với Bộ Tài chính, các Sở Tài chính: Giảm, miễn thuế đối với các cơ
sở kinh doanh lưu trú, cho thuê căn hộ… tham gia vào việc bố trí chỗ ăn ở
cho người lao động, người bị lưu lại trên địa bàn mà không có nơi ở ổn
định (như lao động tự do, sinh viên…) thông qua giảm tiền thuê nhà/căn
hộ.
Thứ sáu, với Cơ quan
BHXH Việt Nam và các BHXH các tỉnh, thành phố: Kết hợp với chính quyền
địa phương rà soát và tháo gỡ khó khăn về thủ tục cho người lao động
được tiếp cận kịp thời với gói hỗ trợ theo Nghị quyết 68 và Quyết định
23.
Giải quyết nhanh thanh toán BHYT
cho các nhóm đối tượng tham gia khi khám, chữa bệnh liên quan tới
COVID-19. Giải quyết nhanh chóng các thủ tục liên quan tới người lao
động khi dùng Quỹ ốm đau và thai sản khi phải nghỉ việc do bị nhiễm
COVID-19.